1799 წლის ივლისში, საფრანგეთის ჯარებმა, რომლებიც ნაპოლეონ ბონაპარტის ეგვიპტური კამპანიისთვის აშენებდნენ ციხესიმაგრეებს, აღმოაჩინეს უცნაური შავი ბაზალტის ფილა. მისი სიმაღლე 1.3 მეტრს, სიგანე კი 7,62 მეტრს შეადგენდა.
ჯარების მეთაურმა, ერუდიტმა ინჟინერმა, პიერ-ფრანსუა ბუშარმა, გააცნობიერა, რომ ფილაზე იყო სამ ენაზე დაწერილი ერთგვარი შეტყობინება. ერთ-ერთი დამწერლობა იყო ძველი ბერძნული, ერთი უცნობი ენა იყო და ერთი იეროგლიფებად ჩანდა – ძველი ეგვიპტის დაკარგული წმინდა ენა, რომელიც ათას წელზე მეტი ხნის განმავლობაში არავინ იცოდა.
ქვა, რომელიც ნაპოვნია ნილოსის დელტას ქალაქ როზეტას მახლობლად, აღმოჩნდა გასაღები ათასწლეულის წინანდელი საიდუმლოს გასახსნელად.
ძველი ეგვიპტური დამწერლობის გაშიფვრა ევროპელი მეცნიერების დიდი ხნის მიზანი იყო. საუკუნეების წინ ბერძენი და რომაელი მწერლები მისტიკურ თვისებებს ანიჭებდნენ ეგვიპტურ კულტურას, ხოლო ადრეულმა თანამედროვე ევროპელმა მოგზაურებმა ეგვიპტეში აღმოაჩინეს ქანდაკებები, რომლებიც სავსე იყო უხილავი პიქტოგრაფებით, რომლებშიც საუბარია ეგვიპტის ოკულტურ ცოდნაზე. ნაპოლეონის ლაშქრობამ ეგვიპტეში მეცნიერთა ინტერესი გამოიწვია დიდი პირამიდების, ტაძრებისა და დამწერლობის სისტემის წარმოშობის შესახებ.
ბუშარმა ბრძანა, რომ ფილის შენახვა სურდა ნაპოლეონის ეგვიპტური საგანძურის მზარდი კოლექციისთვის. ფრანგები დაამარცხეს ინგლისურმა ძალებმა 1801 წელს. მალევე, ბრიტანულმა არმიამ წაართვა ეგვიპტელებს როზეტას ქვა, რომელიც საჩუქრად გადაეცა მეფე ჯორჯ III-ს.
მაგრამ სანამ ის ფასდაუდებელ არტეფაქტს დაკარგავდა, ფრანგმა მეცნიერებმა შექმნეს წარწერების ასლები, რომლებიც ევროპის გარშემო ტრიალებდნენ. მომდევნო ათწლეულის განმავლობაში ენათმეცნიერებმა დაადასტურეს, რომ ქვის ზედა წარწერა იეროგლიფებით იყო დაწერილი, დამწერლობის სისტემა, რომელიც მკვდარ ენათ მიიჩნევა იყო “დემოტური” დამწერლობით, ეგვიპტურის სახით, რომელსაც ყოველდღიური ხალხი იყენებდა. ძველი ბერძნული ტექსტი ქვის ბოლოში მიუთითებს, რომ ეს იყო პტოლემე V-ის ბრძანებულება, რომელიც გამოსცა ძვ.წ. 196 წელს. რაც მთავარია, ბოლო სტრიქონი აჩვენებდა, რომ სამივე წარწერა მნიშვნელობით ერთნაირი იყო.
როდესაც ბრწყინვალე ბრიტანელმა პოლიმათმა თომას იანგმა 1814 წელს აიღო ტექსტის გაშიფვრის გამოწვევა, მან არ იცოდა, რომ არანაკლებ ბრწყინვალე ფრანგი ენათმეცნიერი, სახელად ჟან-ფრანსუა შამპოლიონი, უკვე რამდენიმე წლის განმავლობაში სწავლობდა იდუმალ იეროგლიფებს. შეჯიბრი კოდის გასატეხად დაიწყო.
იეროგლიფების საიდუმლო
თომას იანგმა იცოდა 12 ენა, სანამ 18 წლის გახდებოდა და სამედიცინო ფაკულტეტზე სწავლობდა კემბრიჯის უნივერსიტეტში. იანგმა მოგვიანებით ყურადღება გადაიტანა მეცნიერულ საქმიანობაზე და გახდა სამეფო საზოგადოებისა და სამეფო ინსტიტუტის მთავარი წევრი. მან დაიწყო როზეტას ქვის შესწავლა.
იანგმა ქვის ტექსტის ასლი წაიღო შვებულებაში, ზღვისპირა კურორტ ვორთინგისკენ, სადაც გაშიფვრის ამოცანას მიუახლოვდა, თითქოს ეს მათემატიკური თავსატეხი ყოფილიყო, წარწერები ცალკეულ სტრიქონებად დაჭრა და ცდილობდა მათ ერთმანეთთან შეხამებას. მაგრამ ამ ტექნიკამ მას არაფერი მოუტანა. მან ჯერ კიდევ ვერ გაარკვია, წარმოადგენდა თუ არა იეროგლიფები რეალურ სალაპარაკო ენას და წერილობითი სიმბოლოები ეხებოდა თუ არა ბგერებს, ასოებს, მთლიან სიტყვებს ან თუნდაც მარტივ ცნებებს.
პროგრესის ნაკლებობით, იანგმა განაგრძო კვლევა და ყურადღება გაამახვილა დემოტიკურ დამწერლობაზე იეროგლიფების გაშიფვრის მიზნით. მან 1816-1818 წლებში ენციკლოპედია Britannica-სთვის გამოაქვეყნა ცნობილი სტატიები ეგვიპტის შესახებ, მათ შორის იეროგლიფური და დემოტური დამწერლობის შესახებ. იანგი მოკრძალებული იყო და თავდაპირველად ანონიმურად აქვეყნებდა თავის დასკვნებს – თუმცა ლონდონის ინტელექტუალურ საზოგადოებაში ბევრმა იცოდა, რომ ის იყო ავტორი.
იანგმა საბოლოოდ მიაღწია გარღვევას – მან გააცნობიერა, რომ იეროგლიფური კარტუჩები (ოვალით გარშემორტყმული სურათები) შეიცავდა მმართველ პტოლემეის სახელს. ამან მას საშუალება მისცა დაეწყო პტოლემეოს სახელის ძველი ბერძნული ასოების შეხამება მათ იეროგლიფურ ეკვივალენტებთან. 1819 წელს გამოაქვეყნა ნაშრომი, რომელშიც მან პირობითად შესთავაზა 13 იეროგლიფის მიერ წარმოქმნილი შესაძლო ფონეტიკური ბგერები – პირველი მნიშვნელოვანი ნაბიჯი კოდის გატეხვაში. ამ ტაქტიკის გამოყენებით იანგმა დაიწყო როგორც იეროგლიფების, ისე დემოტიკის თარგმნა, აღადგინა ორი დამწერლობის სისტემა, რომლებიც ათასწლეულების მანძილზე არ იყო ცნობილი.
ჩნდება მეტოქეობა
იანგის მეცნიერულმა ინტერესებმა ფართო სპექტრი განიცადა, მაგრამ იგივეს ვერ ვიტყოდი ჟან-ფრანსუა შამპოლიონზე. გაბედული ფრანგი, 17 წლით უმცროსი, ვიდრე მისი კონკურენტი, იყო ნამდვილი ეგვიპტოლოგი, მკვეთრად ორიენტირებული უძველესი ცივილიზაციის კულტურასა და ენაზე. იმ დროისთვის, როდესაც იანგმა გამოაქვეყნა თავისი გაშიფვრა 1819 წელს, შამპოლიონი იეროგლიფების გაშიფვრის გამოწვევაზე იყო დაფიქსირებული დაახლოებით ათი წლის განმავლობაში. მას სჯეროდა, რომ მისი ცოდნა ეგვიპტური კოპტური (ეგვიპტის ქრისტიანების ბუნდოვანი, შემორჩენილი ლიტურგიული ენა) უპირატესობას ანიჭებდა მას სხვა მეცნიერებზე.
„თომას იანგი გაშიფვრას კროსვორდის მსგავსად ცდილობდა, რადგან მას ნამდვილად არ აინტერესებდა ძველი ეგვიპტე“, წერს დაიან იოზეფოვიჩი რიდლ როზეტაში. “შამპოლიონი ბევრად უფრო დაინტერესებული იყო ეგვიპტის ისტორიით და კულტურით და ამის გამო, ის იყო ერთ-ერთი პირველი, ვინც ფართოდ გამოიყენა კოპტური … კოპტური ცოდნა აღმოჩნდა გაშიფვრის გასაღები.”
იანგის მსგავსად, შამპოლიონიც კონცენტრირებული იყო კარტუჩებზე, როგორც გაშიფვრის ყველაზე პერსპექტიულ საშუალებაზე. თეორიის გამოყენებით, რომ იეროგლიფები წარმოადგენდნენ იდეოგრამებისა და ანბანური ნიშნების ნაზავს, შამპოლიონმა გამოიყენა თავისი კოპტური ცოდნა პრაქტიკაში, რათა გაეშიფრა ფარაონების რამზესისა და თუტმოსის კარტუჩები. მას შემდეგ, რაც დღედაღამ მუშაობდა სურათების თარგმნაზე, შამპოლიონი მიხვდა, რომ გატეხა უცნობი კოდი და სუნთქვაშეკრული შევარდა ძმის კაბინეტში და დაიყვირა: „შევძელი!“. მომდევნო ხუთი დღის განმავლობაში შამპოლიონი მძიმე დაღლილობის გამო საწოლს იყო მიჯაჭვული.
კიდევ რამდენიმე კარტუშის თარგმნის შემდეგ, შამპოლიონმა შეძლო შეექმნა იეროგლიფებისა და მათი ბერძნული ეკვივალენტების ანბანი და წარადგინა თავისი აღმოჩენები პარიზში, 1822 წლის 27 ივლისს, Académie des Inscriptions et Belles-Lettres-ში. იანგი ასევე დაესწრო შეხვედრას. თავის ბრწყინვალე ფრანგ კოლეგას პირველად შეხვდა. შესაძლოა იანგი მოელოდა, რომ შამპოლიონს მოჰყავდა 1819 წლის მისი ინოვაციური ნაშრომი იეროგლიფების შესახებ. მაგრამ შამპოლიონმა თავისი აღმოჩენები არ დათმო. იანგის გონებაში წყენი გაღვივება დაიწყო.
”ის მთელ დროს უთმობს გაშიფვრას და საოცრად წარმატებულია ზოგიერთ დოკუმენტში, რომელიც მოიპოვა”, – წერდა იანგი თავის მეგობარს ჰადსონ გურნის. ”რამდენად აღიარებს ის ყველაფერს, რაც ნასესხები აქვს ან შეიძლება ისესხა, დარწმუნებული არ ვარ, მაგრამ მსოფლიო აუცილებლად შენიშნავს que c’est le premier pas qui coûte [ეს მხოლოდ პირველი ნაბიჯია, რაც რთულია. ], თუმცა ანდაზა ამ შემთხვევაში ნაკლებად ჭეშმარიტია, ვიდრე სხვა უმეტესობაში, რადგან აქ ყოველი ნაბიჯი შრომატევადია“.
ხელთათმანები მოიხსნა
შამპოლიონის მიღწევების გაოგნებულმა და იმის შიშით, რომ მისი აღმოჩენები შეუმჩნეველი იყო, იანგმა განზე გადააგდო თავისი მოკრძალება.
1823 წელს იანგმა გამოაქვეყნა იეროგლიფური ლიტერატურისა და ეგვიპტური სიძველეების ზოგიერთი უახლესი აღმოჩენის ანგარიში. იანგმა დაწერა: „როგორც არ უნდა იყოს, მისტერ შამპოლიონი მივიდა თავის დასკვნებამდე, მე ვაღიარებ მათ, უდიდესი სიამოვნებითა და მადლიერებით, მაგრამ ეს არავითარ შემთხვევაში არ ანაცვლებს ჩემს აღმოჩენას, არამედ სრულად ადასტურებს და აფართოებს მას.”
ფრანგი არ უნდა აღელვებულიყო იანგის მკვეთრი შეურაცხყოფით და საკმაოდ მკაფიოდ დააფიქსირა თავისი პოზიცია: ”მე არასოდეს დავთანხმდები, რომ ვაღიარო სხვა ორიგინალური ანბანი, გარდა ჩემი…მეცნიერთა ერთსულოვანი აზრი ამ საკითხთან დაკავშირებით უფრო და უფრო დადასტურდება.“.
პოლიმათმა სიცოცხლის ბოლო რამდენიმე წელი გაატარა დემოტური დამწერლობის ლექსიკონის შედგენაში. 1829 წელს მისი გარდაცვალების შემდეგ, მისმა მეგობარმა ჰადსონ გურნიმ განათავსა დაფა ლონდონის ვესტმინსტერის სააბატოში, რომელშიც ჩამოთვლილია იანგის მრავალი მიღწევა, როგორც ადამიანი, რომელმაც „პირველად შეაღწია ბუნდოვანებას, რომელიც წლების მანძილზე შიფრავდა ეგვიპტის იეროგლიფებს“. იანგის მეგობრები დარწმუნდნენ, რომ სიკვდილის შემდეგ მან მაინც იპოვა გარკვეული დამსახურება თავისი ფუნდამენტური მუშაობისთვის ძველი ეგვიპტის ენის გაშიფვრაში.
იმავდროულად, შამპოლიონი აგრძელებდა იეროგლიფების გაშიფვრაზე მუშაობას. მისი ნამუშევრების პოპულარიზაციისთვის, მან დახვეწა და გადახედა თავის თავდაპირველ კვლევას. 1824 წელს მან გამოაქვეყნა თავისი საბოლოო ტრაქტატი მისი გაშიფვრის შესახებ, Précis du Système Hiéroglyphique des Anciens Égyptiens, სადაც მან განმარტა, რომ იეროგლიფები ფაქტობრივად იყო ფონეტიკური, სიმბოლური და ფიგურალური ერთდროულად – ბოლოს და ბოლოს, ძველი ეგვიპტური იეროგლიფების შექმნის გასაღები.
თავის სიცოცხლეში შამპოლიონს ადიდებდნენ, როგორც “ეგვიპტოლოგიის მამას” და მან თავისი რეპუტაცია განამტკიცა ეგვიპტეში მოგზაურობით, სადაც მრავალი წარწერა გაშიფრა. მაგრამ საზღვარგარეთ მოგზაურობის სიმკაცრემ გააფუჭა მისი ჯანმრთელობა. შამპოლიონი გარდაიცვალა 1832 წელს, სულ რაღაც 41 წლის ასაკში.
დღეს როზეტას ქვა ნებისმიერი დიდი საიდუმლოს გახსნის სინონიმია. ზუსტად 100 წლის შემდეგ, რაც შამპოლიონმა წარადგინა თავისი პირველი გარღვევა იეროგლიფურ კვლევებში, ბრიტანელმა არქეოლოგმა ჰოვარდ კარტერმა დიდი ხნის მივიწყებული ეგვიპტური სამარხის კარი გააღო და მეფე ტუტის სიმდიდრე გამოავლინა, აჩვენა მსოფლიოს, რომ ძველი ეგვიპტის მრავალი საიდუმლო ჯერ კიდევ არ გაშიფრულა.
როზეტას ქვაზე დაწერილი შეტყობინება არის ბრძანება (ოფიციალური შეტყობინება) ფარაონ პტოლემე V-ის შესახებ. მასში ნათქვამია, რომ მემფისის ტაძარში მღვდლები მხარს უჭერდნენ ფარაონს. ეს ითარგმნება როგორც ყველა სიკეთის მცირე ჩამონათვალი, რაც ფარაონმა პტოლემე V-მ გააკეთა მღვდლებისა და ეგვიპტის ხალხისთვის.
“როზეტას ქვის” როლი ეგვიპტოლოგიისთვის ძალიან დიდია. როდესაც ის აღმოაჩინეს, არავინ იცოდა ძველი ეგვიპტური იეროგლიფების კითხვა. სწორედ ამ ქვაზე დატანილი ტექსტის შედეგად ცნობილი გახდა იეროგლიფების წაკითხვის ტექნიკა.
ავტორი: ელენე ასაშვილი